Chaim Potok


De laatste tijd trekt de Amerikaanse joodse schrijver Chaim Potok sterk de aandacht. Enige tijd geleden vertoonde de EO de verfilming van zijn eerste boek, The Chosen. En zijn nieuwste boek, Davita’s harp, staat al maanden hoog genoteerd op de lijst van meest­verkochte Engels­talige literatuur.


Waarom iets over Potok in Vrede over Israël? We doen dat speciaal met het oog op jongeren. Een nieuw school­seizoen is zojuist begonnen. Literatuur­lijsten moeten worden samen­gesteld. Het is belangrijk, dat een boek de moeite waard is. En het is plezierig, als het boeiend geschreven is en gemakkelijk leest. Aan die voorwaarden voldoet Potok.

Bovendien - en daarom besteden we aandacht aan hem in dit blad - beschrijft hij het jodendom van binnenuit. Wie zijn boeken leest, maakt kennis met het levende jodendom, en gaat iets van die heel eigen wereld verstaan. Dat alleen al maakt het belangrijk die boeken te lezen in een tijd, waarin het onkruid van het antisemitisme weer hoog opschiet!


Mevr. W. van ’t Spijker uit Apeldoorn was bereid op papier te zetten, waarom zij door Potok geboeid geraakt is en via Potok zich is gaan interes­seren voor het jodendom.


In de tijd dat de film The Chosen draaide, begon ik met het lezen van de boeken van Chaim Potok.

Eerst één, en daarna steeds gulziger, zijn andere boeken. En waarom? Ja, waarom raak je in de ban van een schrijver? Ik denk omdat hij je ergens raakt, je op iets aanspreekt waarop je gevoelig bent, omdat er in zijn boeken dingen zijn die je herkent.

In eerste instantie lijkt het misschien vreemd dat je iets herkent in boeken, die spelen in een orthodox-joods milieu in New York in Amerika, want als er iets is dat daar ver vanaf staat dan is dat wel mijn leventje hier in Nederland. En, hoezo iets herkennen in boeken die handelen in een orthodox-joods milieu, als mijn kennis ten aanzien van het jodendom in feite niet veel verder reikt dan het besef van het bestaan van Farizeeën en Sadduceeën ten tijde van de evangeliën, de Holocaust tijdens de tweede wereld­oorlog en het ontstaan en bestaan van de staat Israël, onderwezen op school tijdens geschiedenis­les en besproken in huiselijke kring ten tijde van spanningen aldaar? En toch, dat iets herkennen in Potoks boeken blijft voor mij een belang­rijke aanzet tot het lezen van zijn boeken.

Namelijk het herkennen van ervaringen, heel specifiek voor dat joods-orthodox milieu, die door de beschrijvingen van Potok universeel zijn geworden.

Waarover handelen zijn boeken?

  • Heel in het kort natuurlijk gaat het in The Chosen over het conflict dat optreedt tussen streng chassidische en de wat minder streng orthodoxe richting van het jodendom, gepersonifieerd in Reuven Maller en Danny Saunders tijdens hun jaren op het college. Kruise­lings fungeren de vaders van Danny en Reuven als klankbord van de gedachten­stromen die de geschil­punten opwekken.
  • The Promise is een onafhankelijk te lezen vervolg op The Chosen. Danny en Reuven gaan beiden verder op de door hun ingeslagen weg waarin zij elkaar weer tegenkomen rond andere personen.
  • My name is Asher Lev behelst de strijd tussen de westerse cultuur, m.n. de kunst daarvan en, de joodse orthodoxie. Asher Lev is de hoofd­persoon die zich dan een weg baant door die joodse traditie naar westerse beschaving en daarbij over een grens gaat.
  • In the beginning beschrijft alle ‘begin’ van een jongen in ‘the Bronx’ in de twintiger jaren, de crisis­jaren en de tweede wereldoorlog. Daarnaast wordt hij zich bewust van wat het voor hem betekent om Jood te zijn.
  • In The book of lights zien we de strijd tussen culturen in een tijd van apocalyps. Afgezet tegen een compleet andere wereld dan het westen, nl. het Korea in oorlog, vijftiger jaren, krijgen tradities nieuwe inhouden.
  • Zijn nieuwste roman, Davita’s harp, beschrijft de ontwikke­lingen van een meisje, haar moeder en vader tijdens de dertiger tot vijftiger jaren, met daarin de Spaanse burger­oorlog. Zij ontdekt hoe geloof kan helpen bij het tegemoet­treden van de gewelddadig­heden van het leven.
  • In Wanderings, niet zozeer een roman, geeft Potok een beschrijving van de joodse geschiedenis, vanaf Abraham tot heden. Overigens geeft Potok in zijn romans bijzonder veel informatie over het jodendom, de joodse geschiedenis, de joodse tradities en de rijkdom daarvan.

Wie is Potok?

Chaim Potok werd in 1929 geboren in New York, studeerde aan een Yeshiva, een joodse school, Engelse literatuur en werd na studie aan het joods theologisch seminarie van Amerika in 1954 rabbijn. Hij behaalde zijn graad in de filosofie aan de universiteit van Pennsylvania in 1965. Als rabbijn in het Amerikaanse leger diende hij in de Korea-oorlog in 1955-57. Hij werkte als uitgever, editor, van de Yewish Publication Society of America. Na het publiceren van The Chosen waarvoor hij de Edward Lewis Wallant Memorial Book Award kreeg, wijdt hij zich geheel aan het schrijven. Hij woont met zijn gezin in Philadelphia.

Botsing van werelden

Potok gebruikt in zijn boeken vaak twee of meer personen waarin de cultuur­strijd/confron­tatie gestalte krijgt. Daardoor krijgt die strijd/confron­tatie een menselijk gezicht. De pijn die dat geeft tussen personen maar ook in de figuur zelf wordt zo en herkenbaar, bijna tastbaar.

Hij zegt in een interview (VN, 25-2-’84) over de confrontatie tussen hem en zijn vader, en over dit soort confron­taties in het algemeen:

Op de een of andere manier maken we allemaal dit soort confron­taties van culturen mee. Of met onze ouders of met de wereld, wanneer we opgroeien en onze eigen weg gaan. En het probleem is, wat doe je in zo’n situatie. Het wordt verergerd omdat dat waarmee je wordt geconfronteerd niet goed tegen kwaad is. Dat is op te lossen. Maar het is een confrontatie van ’t goede. Mensen die van een bepaalde traditie komen, erin opgroeien en de waarden en de mooie dingen ervan begrijpen, zijn gehecht aan die traditie. Tegelijker­tijd ontmoeten ze andere ideeën die van buiten de traditie komen en raken daaraan gehecht, en die twee zijn in tegenspraak met elkaar. Ze botsen. En het probleem wordt een kwestie van kiezen tussen goed en goed, en dat is een pijnlijk conflict. Het is heel moeilijk om een vader van wie je houdt pijn te doen. Het is niet moeilijk om een vader die je haat te verwerpen.

De pijn die het doet, het schuldgevoel dat je krijgt na zo’n conflict weet Potok op een zo indringende wijze weer te geven dat je het aan den lijve voelt en ervaart.

Zonder zelf te sympathiseren met de strenge orthodoxie weet Potok een warmte voor die orthodoxie te beschrijven doordat hij de waarde ervan doorgeeft. In boven­staand citaat zegt Potok ook: ‘... en de waarden ervan begrijpen...’ Ik denk dat hij daardoor het woord ‘traditie’ ontdoet van zijn bijbetekenis: doodsheid, starheid, en daarvoor in de plaats datzelfde woord laat zien in zijn andere betekenis, nl. zijn betekenis van bescherming biedende kaders, hulp in situaties, op liefdevolle manier overgedragen van generatie op generatie. Zie Davita’s harp, en Arthur in The Book of Lights. Potok laat ook zien dat op het moment dat tradities gaan knellen, dat ze dan hun betekenis hebben verloren, ze geven geen steun meer.

De waarde van de traditie

Toch kritiseert Potok ook waarden, of weet ze in ieder geval te relativeren. Het knappe van Potok vind ik hierin liggen, dat hij desondanks nooit waarden afschrijft of veroordeelt. Hoe voor de hand liggend en vanzelfsprekend is het niet om ogen­schijn­lijk dode tradities, of tradities, waarvan we nu niet direct de waarden zien, af te doen als ouderwets en achter­haald? Hoe herkenbaar is het niet in deze tijd, waarin verwonderd gevraagd wordt wie er nu nog leeft met tradities. Hoe gemakkelijk oordelen we niet mensen, die in een traditie leven, die wij niet snappen: staphorsters, marokkanen? Potok geeft aan, dat tradities bij mensen horen. Daarom gaat hij er zeer behoed­zaam mee om.


Ik denk, dat dat één van Potoks waarden is. Heel integer laat hij zien, hoe vooral de orthodoxe joden als groep in de Amerikaanse samen­leving functioneren. Hij doet dat min of meer vanuit die groep en presenteert die groep met zoveel respect, dat ik wel zou willen, dat hij dat eens voor mij, levend in mijn gemeenschap met haar eigen tradities zou doen.


Maar dat is Potok overvragen. Het christen­dom komt in zijn boeken nauwelijks aan de orde. De waarde van zijn werk ligt dus niet in zijn gedachten over de verhouding tussen de kerk en het joodse volk, maar in de liefdevolle omgang met de eigen geloofs­traditie en gemeenschap.

Dat heeft mij in elk geval op een andere manier leren kijken naar mijn eigen traditie, en heeft me de ogen geopend voor de waarde ervan. En ook de kritische vraag: in hoeverre zijn tradities hulpbiedende factoren: ‘steunzolen’?

Graag wil ik deze schrijver, deze boeken van harte aanbevelen. Er zijn een aantal boeken in het Nederlands vertaald. Maar in het Engels zijn ze goedkoop en prima te lezen!

mevr. W. van ’t Spijker
Vrede over Israël jrg. 30 nr. 4 (aug. 1986)
www.kerkenisrael.nl/vrede-over-israel

vrede-over-israel