K.H. Miskotte (1894 -1976)

Voortrekker op het terrein van de ontmoeting van kerk en Israël


Op 23 september jl. was het honderd jaar geleden, dat K.H. Miskotte werd geboren. De reden, dat we daaraan in Vrede over Israël aandacht besteden, is dat de hele ontwikkeling van de verhouding van kerk en Israël in ons land zonder hem ondenkbaar is. Daarmee is niet gezegd dat die ontmoeting zonder hem niet op gang gekomen zou zijn, maar alleen dat die stellig anders zou zijn verlopen, als hij er niet geweest was.

Het wezen der Joodse religie

In december 1932 promoveerde Miskotte op een studie, getiteld: Het wezen der joodsche religie, ondertitel: Bijdrage tot de kennis van het joodsche geestesleven. In dat boek legt Miskotte verantwoording af van een lang en diepgaand luisteren naar joodse getuigen uit de 19e en 20e eeuw.

Het was nét voordat in januari 1933 Hitler in Duitsland aan de macht kwam en de kans kreeg uit te voeren wat hij in Mein Kampf geschreven had. Over het joodse volk staat daar te lezen: 'wanneer ik mij tegen het joodse volk keer, voltrek ik het werk van de Heer'. (Het rijmt ook in het Duits!) Het is voor mijn besef niet zonder betekenis, dat juist voordat Hitler de gelegenheid kreeg zijn gruwelijke woorden in daden om te zetten, dit boek er lag. Als een voluit bijbels tegengif.


Hoe was Miskotte tot de keus van dit thema gekomen? Hij had grote bezwaren tegen de tendens in de neo-protestantse, vrijzinnige theologie om Jezus steeds meer als voorbeeld te zien. Als Iemand, die het geestelijk-zedelijk ideaal van Gods Rijk voorstond en in praktijk bracht. Miskotte doorzag heel scherp, dat daarmee het geschilpunt tussen kerk en synagoge a.h.w. wegviel. Welk echt bezwaar zou een jood kunnen hebben tegen Jezus als slechts een rabbi, een zedelijk voorbeeld?

Het uitgangspunt van Miskotte bij het schrijven van zijn dissertatie was: ernst maken met de boodschap van het Nieuwe Testament, dat Christus ons niet gegeven is als zedelijk voorbeeld, maar als wijsheid, rechtvaardiging, heiliging en verlossing (1 Kor. 1, 30). Dat inzicht dankte hij aan H.F. Kohlbrügge, die man aan de zijlijn in de 19e eeuw, die nooit aan een universiteit had gedoceerd, maar die niettemin als een van de weinigen de theologie van zijn tijd had doorzien, en de boodschap van de Reformatie met nieuwe kracht had vertolkt.

In zijn theologie draait alles om de eenheid van de rechtvaardiging en de heiliging, die in Christus gegeven zijn. In zijn ouderlijk huis, en met name via zijn moeder, had Miskotte een geestelijke vorming in de geest van Kohlbrügge ontvangen.

H.F. Kohlbrügge

Bezig met een proefschrift over de heiligingsleer bij Kohlbrügge gaat Miskotte op zoek naar theologen, bij wie het contrast met de bijbels-reformatorische leer van Kohlbrügge het duidelijkst naar voren komt. Hij komt dan terecht bij... joodse denkers! De christelijke theologen van rond de eeuwwisseling beseften nog, dat ze er niet omheen konden toch op de een of andere manier een plaats in te ruimen voor Jezus van Nazareth, maar joodse denkers hadden de handen vrij: zij konden vanuit hun eigen traditie het ethisch ideaal van de 19e eeuw van harte ondersteunen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat juist in die 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw het joodse zelfbewustzijn een nieuwe opleving laat zien.

Miskotte luistert naar zijn joodse gesprekspartners, en vooral naar Franz Rosenzweig, die dan - 1932 - al overleden is. Rosenzweig heeft zijn grootste werk Der Stern der Erlösung tijdens deEerste Wereldoorlog geschreven, bijna letterlijk in loopgraven. Vooral met hem is Miskotte bezig gebleven, maar dat betekent niet dat hij zich onthoudt van - soms scherpe - vragen. Is het jodendom uiteindelijk niet een 'titanisch humanisme'? Het loopt het gevaar uiteindelijk slechts zichzelf tot gezelschap te hebben, d.w.z. dat men God Zelf niet nodig heeft.

Daar staat tegenover dat Miskotte ook ontdekt, dat het jodendom bepaalde elementen uit het Oude Testament heeft bewaard, die in de christelijke kerk teloor gegaan zijn. Daarbij gaat het niet slechts om enkele trekken, maar om de diepste motieven, de hele structuur van het Oude Testament: de wet, die Israël wegroept uit de heidense verering van het bestaande. De vader van Kohlbrügge had het al tegen zijn zoon gezegd: 'Als ge de vijf boeken van Mozes verstaat, verstaat ge den geheelen bijbel.' De verwerking van de eigen boodschap van het Oude Testament heeft Miskotte de ogen geopend voor de vraag die het levende jodendom aan de kerk belichaamde.

Het Jodendom als vraag aan de kerk

Kort na de totstandkoming van zijn dissertatie, in 1934, schrijft Miskotte onder deze titel een uitvoerig artikel.

De titel alleen is al veelzeggend. Het gaat hem in eerste instantie niet om de vragen, die het levende jodendom aan de kerk stelt, maar om de vraag die het belichaamt. Israël is een vraag van Godswege aan de kerk, alleen al door zijn bestaan. In de kerk heeft de gedachte geleefd - en nog is die niet verdwenen - dat de kerk in de plaats van Israël is gekomen, en dat het jodendom zichzelf overleefd heeft. Ook in de wetenschap was het tot voor kort gebruikelijk om over het rabbijnse jodendom van de eerste eeuwen van onze jaartelling te spreken als 'Spätjudentum'. Daarmee is uitgedrukt dat het de laatste fase van Israëls bestaan is, voordat het geheel en al uitdooft en verdwijnt. Onnodig te zeggen dat zulke gedachten ook kunnen leiden tot bepaalde daden, waarin bewerkt wordt dat het jodendom metterdaad wordt uitgeroeid van de aardbodem.

In de bundel K.H. Miskotte. Een keuze uit zijn dagboeken en andere teksten wordt ook die passage uit Miskottes dagboek van 1 september 1930 weergegeven, waarin we horen hoe Miskotte die morgen vroeg een synagoge bezocht, respectvol afstand hield en tegelijk in de ban komt van wat daar plaatsvindt. Hij blijft in de deuropening staan. Het besef dringt zich overmachtig aan hem op, dat het jodendom bestaat, en een eigen omgang heeft met de Schriften. Het vraagt aan de kerk: waarom kun je zo rustig zijn? Leef je misschien meer dan je je bewust bent, in een heidense aanvaarding van de bestaande orde? Weet je wel van de roeping en opdracht, die van Gods Wet uitgaat? Nog een vraag: met welk recht meen je zending onder de Joden te kunnen bedrijven, temeer daar je jezelf zo weinig laat gezeggen door de Schriften van het Oude Testament?

Edda en Thora

Als Miskotte deze vragen noteert, maakt zich in Duitsland al een nieuw heidendom breed. De aanvaarding van het bestaande is overgegaan in een verering van ras, bloed en bodem. Het brengt Miskotte ertoe in 1939 zijn tweede grote boek, Edda en Thora, een vergelijking van het Oude Testament en een germaans heldendicht, het licht te doen zien. (Een goede samenvatting van dit boek is te vinden in Wij willen het heidendom eeren (ondertitel: Miskotte in de 'nieuwe tijd') geschreven door Chr. Doude van Troostwijk).

Edda en Thora is niet maar een strijdschrift tegen het nationaal-socialisme. Nee, het is zijn oprechte oogmerk: 'Wij willen het heidendom eeren.' Miskotte kon ook niet anders - hijzelf was gefascineerd door de natuur, door bomen. Nog in 1963 schrijft hij, dat hij - door in zijn derde grote boek Als de goden zwijgen (ondertitel: Over de zin van het Oude Testament) het Oude Testament als anti-heidens getuigenis te beluisteren - zijn eigen glazen ingooit, en tegen zichzelf ingaat (K.H. Miskotte. Een keuze uit zijn dagboeken en andere teksten, 201).

Maar aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog ziet hij geen andere weg dan dat de christen zich mét de Jood zich volstrekt laat gezeggen door de wet van God, en dan met name door de grenzen die die wet aan de verering van het bestaande stelt. Dat is nodig om weerstand te kunnen bieden aan het nieuwe heidendom, dat zich van de God van de bijbel losscheurt.

In 1941 laat Miskotte zijn Bijbels ABC het licht zien, waarin hij de grondwoorden en structuren van het Oude Testament als enig effectief verweer tegen de hoogmoed en waanzin van het moderne nihilisme ontvouwt. In datzelfde jaar werkt hij mee aan de opstelling van de Doornse Stellingen. Daarin staat de zinsnede: 'wij houden het antisemitisme voor iets veel ergers dan een onmenselijke rassen-ideologie. Wij houden het voor een van de hardnekkigste en doodelijkste vormen van verzet tegen den heiligen en barmhartigen God, wiens Naam wij belijden' (aangehaald bij W. Veen, in: Antwoord aan het nihilisme. Met Miskotte op de weg der verwachting, 147v). Onmiskenbaar heeft Miskottes oog voor de eigen zeggingskracht van het Oude Testament de Nederlandse kerk geholpen in dit opzicht een helderder geluid te laten horen dan de Duitse kerk!

Miskotte onder kritiek

Toch staat Miskotte in de ontmoeting van kerk en Israël vandaag bij sommigen onder kritiek, omdat hij niet mee is gegaan in de gedachte van een tweewegenleer, waarin Israël de weg van de Tora zou gaan en de kerk de weg van de navolging van Christus. Met grote felheid heeft hij zich in brieven gekeerd tegen het 'joodse' denken, zoals dat terrein won in de kerk. Hij verstond daaronder een prediking en catechese, waarin alle nadruk ligt op onze verantwoordelijkheid voor gerechtigheid en vrede in de wereld. Zonder dat Miskotte aan de betekenis en noodzaak van dat laatste iets af wilde doen, hield hij een dergelijke prediking voor een miskenning van het Evangelie dat Jezus Christus is: onze rechtvaardiging en heiliging.


Dat hij zich tegen bepaalde tendensen in de kerk keerde door ze als 'typisch joods' te bestempelen, valt m.i. te betreuren. Was hij zich er niet van bewust hoe gemakkelijk de Jood dan weer zondebok kan worden?

Maar zijn eigenlijk punt: het protest tegen de uitholling van de boodschap van het Evangelie, lijkt me meer dan nodig en terzake.



Toegankelijke literatuur van en over Miskotte

  • H.H. Miskotte e.a., K.H. Miskotte. Een keuze uit zijn dagboeken en andere teksten, De Prom / Baarn 259 blz., f 39,50
  • K.H. Miskotte, Bijbels ABC, Ten Have / Baarn, 200 blz., f 24,90
  • K.H. Miskotte, Als een die dient, Ten Have / Baarn, 348 blz., f 29,90
  • Chr. Doude van Troostwijk e.a. 'Wij willen het heidendom eeren'. Miskotte in de 'nieuwe tijd', Ten Have / Baarn, 252 blz., f 34,50
  • K.A. Deurloo & R. Venema (red.), Antwoord aan het nihilisme. Met Miskotte op de weg der verwachting, Ten Have / Baarn, 160 blz., f 24,90

dr. Gerard den Hertog
Vrede over Israël jrg. 38 nr. 6 (dec. 1994)
www.kerkenisrael.nl/vrede-over-israel

vrede-over-israel