Martin Buber III

een joodse stem over Israël


Ook nu het over de visie van Buber op land, volk en staat Israël gaat moet opgemerkt worden wat in de vorige artikelen werd gezegd: de stem van Buber is er één temidden van vele Joodse stemmen. Maar ook hier weer geldt: de stem van Buber is belangrijk genoeg om gehoord te worden. Veel daarover is te vinden in het heldere boek van Klaas van Oosterzee ‘Buber en Israël’, waar ik veel aan ontleend heb.

Zionisme

Buber heeft zich vrijwel vanaf het begin geschaard achter het Zionisme. Als student was hij aanwezig bij het eerste Zionistische Congres van Theodor Herzl in 1897. Hij had voor Herzl grote waardering, maar had ook kritiek op hem: ‘Hij was een volledig mens, hij was niet een volledige Jood.’

Waar Buber steeds meer moeite mee kreeg was het Joodse nationalistische streven. Hij waarschuwde er voortdurend voor dat Israël niet mocht worden als de andere volken. Daarbij wees hij op 1 Samuël 8:5, waar Israël Samuël vraagt een koning aan te stellen, ‘om ons te rechten als bij alle andere volken.’

Het Zionisme van Buber is daarom wel getypeerd als een cultureel Zionisme, maar wellicht is het beter te spreken over een religieus Zionisme. Het gaat hem om de innerlijke vernieuwing van het Jodendom in Israël, dat moet leiden tot een waarachtige gemeen­schap. Alleen Israël, Zion, kan daarvan het centrum zijn, omdat dit volk en dit land nu eenmaal een oerverbondenheid hebben, en daarom een unieke relatie.

Daarmee staat Buber vierkant achter het volk Israël in het land Israël, en niet voor niets heeft Buber er een groot deel van zijn leven gewoond. Maar wezenlijk vindt hij de manier waarop het volk in het land woont. Want Israël mag niet worden als de andere volken. Israël was vanaf de aanvang anders, en het moet ook anders blijven.

En het verschil tussen Israël en de andere volken is dat Israël het westerse dualisme, dat het menselijke bestaan verdeelt in twee rijken: een rijk van de geest en onafhankelijk daarvan de realiteit van het leven, af moet wijzen. De menselijke geest is door de godde­lijke Geest ertoe geroepen Gods deelgenoot in de schepping te zijn. ‘Ons verlangen is een woonplaats voor de geest!’, zegt Buber.

Theocratie

Een volk dat God erkent als de enige eigenaar van de grond kan alleen maar leven in het politieke concept van de theocratie, aldus Buber. God is Koning, en dat moet handen en voeten krijgen in de concrete politiek van alledag. Die theocratie moet zich verwerkelijken in het vormen van een werkelijke gemeenschap die geroepen is tot gerechtigheid. Gerechtigheid, ‘die gerealiseerd moet worden binnen de gemeenschappen en tussen de gemeenschappen. Het is duidelijk dat deze eisen alleen verwezenlijkt kunnen worden wanneer dit niet ten koste gaat van de levensnoodzakelijke rechten van enige andere gemeenschap.’ Dat is het grote ideaal voor Israël: de heerschappij Gods op aarde, en dat moet beginnen bij en in Israël!

De Palestijnen

Toen Buber begraven werd legden drie Palestijnse studenten bloemen op zijn graf - zeker in die tijd een unieke gebeurtenis. Maar het was niet voor niets, want Buber heeft zich altijd om het wel en wee van de Palestijnen bekommerd. Zijn visie brengt hem tot een hele bijzondere houding t.o.v. de Palestijnen.

Als hij in de twintiger jaren voor het eerst Palestina bezoekt, verklaart hij geschrokken te zijn van het feit dat de Joden de Arabische mens zo weinig kennen.

In 1939 al schrijft hij een opstel over het politieke falen in het joods-arabische probleem. Hij vraagt zich af: Hoe is dat zo gekomen? Buber zegt:

‘Toen we na eeuwen en eeuwen in ons land terugkwamen, hebben we ons gedragen alsof het leeg was, nee, erger nog, alsof de bevolking die wij zagen ons niet aanging, alsof wij ons niet om hen hoefden te bekommeren, alsof zij ons niet zag. Maar zij zag ons wel!’


Daarom richt hij samen met anderen de zgn. Ichud-beweging op, een vredesbeweging, die ging trachten het joods-arabische probleem hanteerbaar te maken. Zo werd de conceptie van een bi-nationale staat geschapen waarin Joden en Arabieren gelijke burgerlijke, politieke en sociale rechten zouden hebben; de beide volken zouden elk autonoom zijn in hun zelfbestuur, maar verenigd in zaken van nationaal belang. Buber verwees daarbij naar de Sowjet-Unie en Yougo-Slavië.


Eretz Israël moest een gemeenschappelijk tehuis worden voor het Joodse volk dat in zijn vaderland terugkeerde en voor het Palestijnse volk dat in zijn land woont. Ichud betekent eenheid, en is afgeleid van het woord echad, het Hebreeuwse woord voor één, dat ook voorkomt in de centrale geloofsuitspraak van Israël: ‘De HERE is één.’ Daarom moet waar het maar kan naar eenheid gezocht worden, ook in het samen leven van Joden en Palestijnen.

Evaluatie

Het politieke denken en handelen van Martin Buber heeft weinig bekendheid gekregen. In Israël zelf werden zijn ideeën als irreële luchtspiegelingen van de hand gedaan. Daarmee is aan het gedachtengoed van Buber geen recht gedaan. Al is er ook t.a.v. het politieke denken van Buber reden om kritische vragen te stellen.


Men kan vragen stellen m.b.t. Bubers theocratie. Als christen kan men op zich al moeite hebben met welke vorm van theocratie dan ook, en terecht als het gaat om een theocratie die in een politiek program en politiek handelen vorm moet krijgen. Heeft Jezus niet geleerd: ‘Mijn Koninkrijk is niet van deze wereld’?


Maar daarnaast kan men zich ook afvragen of de staatsvorm van de theocratie niet typisch paste bij de tijd van Oud-lsraël, toen volk en geloofsgemeenschap nog samenvielen. Is het gevaar van een theocratie als politieke praktijk niet dat men een bepaalde politiek gaat identificeren met Gods wil? Het is daarom niet vreemd dat ook onder Joden de theocratie wordt afgewezen.

In het Nieuw Israëlitisch Weekblad van 6 oktober 1995 beschrijft Dick Houwaart onder de titel ‘Verlangen naar theocratie is gevaarlijk’ hoe theocratisch denken kan leiden tot gevaarlijke vormen van fundamentalisme bij Joden, christenen en islamieten: aan een bepaalde uitleg van teksten worden verregaande politieke consequenties verbonden die dan dwingend aan iedereen worden opgelegd, desnoods met geweld, en dat alles onder de vlag van een goddelijke wil. Al zal wel terdege bedacht moeten worden dat de theo­cratie van Buber een zeer gematigde vorm van theocratie was: het betrachten van gerechtigheid!


Men kan zich ook afvragen of de visie van Buber niet rijkelijk idealistisch is geweest en of Buber niet te weinig rekening heeft gehouden met de weerbarstigheid van de concrete werkelijkheid van alledag. Dat is hem van de kant van verschillende politici in Israël ook verweten. Is zijn visie van een bi-nationale staat in de huidige omstandigheden niet een fata morgana? De voorbeelden die Buber zag in de Sowjet-Unie en Yougo-Slavië missen na alles wat daar gebeurd is elke overtuigingskracht.


Maar toch! Zijn hartstochtelijk pleidooi voor gerechtigheid voor allen is een pleidooi dat moet blijven klinken! De oproep tot gerechtigheid is iets dat we in alle duidelijkheid in Oude en Nieuwe Testament tegenkomen. Gerechtigheid die in de concrete politiek van Israël betekent dat men oog heeft ook voor de legitieme rechten van de Palestijnen.

Bubers opkomen voor de Palestijnen is het tweede punt van zeer groot belang. En oog krijgen en hebben daarvoor begint ermee dat het gesprek met hen gezocht wordt en gezocht blijft worden. Of om het met een centraal woord uit Bubers visie te zeggen: ontmoeting. Daar pleitte hij ook voortdurend voor.

‘Ik heb geen leer, maar ik voer een gesprek!’

Alleen vanuit de ontmoeting kan er een uitweg komen in de gigantische problematiek van het joods-palestijnse vraagstuk.


We mogen als christenen de politiek van Israël niet voortdurend voor de voeten lopen, en daarom past ons bescheidenheid. We mogen wel hopen dat er een uitweg komt uit de impasse, omdat dat goed is ook voor Israël. We hopen dat temeer omdat het welzijn van Israël ons zo ter harte gaat.

Martin Buber heeft wat dat betreft een aantal dingen aangereikt waarvan het belang moeilijk overschat kan worden.


ds. Kees van Atten
Vrede over Israël jrg. 41 nr. 4 (mei 1997)
www.kerkenisrael.nl/vrede-over-israel

vrede-over-israel