Hedendaags Messianisme in het Jodendom

Een grondgedachte

Het geloof in de komst van de Messias is een grondgedachte in het joodse denken. Deze gedachte heeft door de eeuwen heen zo sterk geleefd dat hij, als een van de dertien geloofsartikelen van de Middeleeuwse joodse geleerde Maimonides, binnen het Jodendom zelfs een belijdend karakter gekregen heeft. Maimonides beleed vol overtuiging:

‘Ik geloof met een oprecht geloof in de komst van de Messias, en ook al toeft hij, ik zal dagelijks op zijn komst wachten.’


Het dagelijks wachten op de komst van de Messias wordt in het heden verwoord in het Achttiengebed, het gebed dat de Jood iedere dag behoort uit te spreken. In dit gebed wordt in een aantal afzonderlijke gebeden de beweging naar Zion tot uiting gebracht. Zo bidt men voor de terugkeer van de ballingen vanuit de vier hoeken der aarde naar Israël, om het herstel van rechtsorde aldaar en het koningschap van de HERE vanuit Zion, om het neerslaan van de vijandschap, om de zegen over de rechtvaardigen, om het bouwen van Jeruzalem, en tenslotte, als bekroning van deze reeks beden, om de komst van de Messias met de woorden:

‘De spruit van David, uw dienaar, doe die snel ontspruiten en zijn hoorn verheffe zich door uw bevrijding; want op uw bevrijding hopen wij heel de dag. Gezegend gij, Heer, die de hoorn der bevrijding doet ontspruiten.’


De dagelijkse herhaling houdt de gedachtenis aan de belofte van de Messias levend en wekt het verlangen naar zijn komst bij elke meelevende Jood op. Het roept hem op om zich op zijn komst voor te bereiden, door gehoorzaam en trouw naar de geboden van God te leven. De verwachting van de komst van de Messias en/of van de messiaanse tijd is binnen het Jodendom een grondgedachte, omdat het Jodendom bijbel-lineair denkt. D.w.z., men gelooft in schepping en voltooiing. Men gelooft dat de HERE, die de aarde in het aanzijn geroepen heeft, de geschiedenis ook tot z’n doel of voleinding zal brengen.

Welnu, in dat proces van voltooiing speelt de messiasverwachting een fundamentele rol tot op de dag van vandaag.

De veelkleurigheid van het verwachtingspatroon

Hoewel de messiasverwachting ook binnen het hedendaagse Jodendom een grondgedachte is, valt het toch niet mee om de inhoud ervan precies te omschrijven. Zodra daarmee begint stuit je op een groot aantal vragen die elkaar lijken tegen te spreken.

Zo kan gevraagd worden: verwacht men een persoon als de Messias of een messiaans vrederijk? Brengt God Zelf in zijn genade de Messias en/of de messiaanse eeuw of moeten wij mensen eveneens een bijdrage leveren om dit rijk te laten aanbreken? Gaat het om de redding van enkelingen, dus om persoonlijk heil, of om de redding van een volk, een gemeenschap? Deelt alleen Israël in de uiteindelijke verlossing of valt het messiaans heil ook de volkeren ten deel? Komt het rijk van God d.m.v. geweld tot stand of ontplooit het zich door geleidelijke ontwikkeling? Heeft de uiteindelijke verlossing iets van doen met de terugkeer van de Joden naar het Heilige Land of staat het daar los van?

Deze vragen zijn belangrijk, omdat ze de hedendaagse messiasverwachting inkleuren. Bovenstaande vragen hebben zich in de loop van de geschiedenis ontwikkeld vanuit tenminste drie verschillende bronnen: vanuit het Oude Testament, de joodse mondelinge overlevering (Talmoed) en de historische omstandigheden.

Bladerend in de boeken van de profeten wordt men getroffen door het kleurenspectrum dat zich rond de verwachting van de Messias openbaart. De profeet Jesaja legt bijvoorbeeld in hoofdstuk 11 de nadruk op een persoonlijke Messias uit het huis van David en op een paradijselijk vrederijk. Zacharia vraagt vooral voor het wereldwijde aspect aandacht (Zach. 2:9-10; vgl. Jes. 19:22-25). Verder verwijst Ezechiël met zijn strijd tussen Gog en Magog op een eventueel aan het vrederijk voorafgaande catastrofe, op de zogenaamde ‘geboorteweeën van de Messias’.

In de Talmoed, de neerslag van de joodse mondelinge overlevering, komen we een discussie tegen over vragen als: komt de messiaanse verlossing na bekering van het volk of onafhankelijk daarvan? en, zal Gods barmhartigheid het winnen van Zijn gerechtigheid, zodat ook de volkeren delen in de komende verlossing?


Dat de messiasverwachting ingekleurd wordt door historische omstandigheden blijkt o.a. uit het feit dat messiasverwachting binnen het Jodendom doorgaans een opleving beleefde in tijden van lijden.


Een ander aspect binnen de hedendaagse joodse messiasverwachting is de vraag of de Messias een afstammeling van David moet zijn. Maimonides was in zijn tijd - de Middeleeuwen - die overtuiging nog toegedaan. Het is echter de vraag of deze afstamming in onze tijd nog wel na te trekken zou zijn. Onder invloed van het Kabbalisme, de joodse mystiek, die stelde dat alle menselijke zielen ‘vonken’ zijn die zijn afgedaald uit de goddelijke sferen, is men echter tot de overtuiging gekomen dat Davids ziel zou worden overgezet in de Messias en in iedere messiaanse manifestatie.

Vanuit dit veelkleurige verwachtingspatroon willen we nu enkele hedendaagse uitingen van messiasverwachting binnen het Jodendom gaan bezien.

Messianisme met een sterk universeel karakter

De emancipatie van de Joden in de 19e eeuw bracht binnen de joodse gemeenschap grote veranderingen met zich mee. Naast het traditionele of orthodoxe Jodendom ontstond het Reform-Jodendom, de beweging van liberale Joden. Zij streefde naar vernieuwing van de godsdienst en theologie. Vanwege het streven naar gelijkberechtiging met de burgers van de landen waarin zij woonden, werd het verlangen om naar het land Israël terug te keren bij hen op de achtergrond gedrongen. Tijdens de Pittsburgh Conferentie van 1885 konden ze zelfs tot de volgende verklaring komen: ‘Een Messias die de Israëlieten terugleidt naar het land Palestina, wordt door ons noch verwacht, noch gewenst’.

Was dan met het loslaten van het geloof in een persoonlijke Messias en het verlangen om naar Israël terug te keren, bij deze groepering alle messiaanse hoop vervlogen? Dat stellig niet! De messiaanse verwachting had alleen een ander karakter gekregen. In plaats van op de terugkeer van Israël in het Heilige Land kwam het accent te liggen op de oprichting van het Rijk Gods op aarde en op de verbroedering van alle mensen. De rijke ethische joodse traditie zou daartoe een beslissende bijdrage kunnen leveren. De verstrooiing over de aarde werd niet, zoals dat in orthodoxe kringen het geval was, als een straf van God gezien, maar juist als een roeping om overal ter wereld de joodse idealen uit te dragen.

Welnu, hoewel het Reform-Jodendom tot op de huidige dag de genoemde universalistische en ethische aspecten beklemtoont, is er met name als gevolg van de historische ontwikkelingen zoals de holocaust en de stichting van de staat Israël, binnen de gedachtenwereld van deze beweging een verschuiving opgetreden. In de laatste decennia is men steeds sterker achter de opbouw van een joods nationaal tehuis als centrum van joodse cultuur en geestelijk leven gaat staan. Tevens houdt men tegenwoordig het geloof in de komst van een persoonlijke Messias open.

Messianisme met een sterk politiek accent

Ook het moderne politieke Zionisme, zoals dit zich ontwikkelde in de vorige eeuw en in Theodor Herzl zijn grote leider vond, kan als een uiting van hedendaags messianisme beschouwd worden. Het was een bewust wereldlijk messianisme. Kenmerkend voor deze beweging was, dat de terugkeer van het joodse volk naar Zion niet langer als een goddelijk initiatief werd gezien, maar als een eigen menselijke inspanning. Men nam op een duidelijke wijze, sterk politiek gericht, het lot in eigen hand.

Toch was niet alles politiek. Bij een man als Mozes Hess, een van de toonaangevende personen binnen het Zionisme, speelde de vestiging van het Rijk Gods en het geloof in de verbroedering van alle mensen een grote rol. Maar dan wel vanuit Israël als nieuw actiecentrum. Hierin onderscheidde de Zionistische beweging zich van de Reform beweging. Bij veel religieuze Joden stuitte het Zionisme op verzet. Het op de achtergrond schuiven van de goddelijke verlossende hand ten gunste van de verlossing door menselijke inzet werd als verraad gezien aan het echte messianisme.

In de loop der tijd heeft bij de meerderheid van de religieuze Joden het verzet plaats gemaakt voor instemming. De terugkeer naar Israël op eigen initiatief werd steeds meer gezien als een vorm van wegbereiden van de komst van de Messias. De eerste Asjkenazische opperrabbijn van Israël, Abraham Isaak Kook, verwoordde dit veranderende inzicht aldus: ‘De staat Israël is de vervulling van de profetische hoop, het begin van het ontspruiten van onze verlossing.’

De komst van de persoonlijke Messias

Het geloof in de komst van een persoonlijke Messias behoort binnen het Jodendom beslist niet tot het verleden. In de negentiger jaren van onze eeuw kent deze verwachting zelfs een sterke opleving.

Schneerson

De opleving van ‘het geloof in een persoonlijke Messias’ nam heel concrete vormen aan in en rond de persoon van de Lubavitzer rebbe Menachem Mendel Schneerson. Hij was de laatste, de zevende, rebbe van de Lubavitzer beweging, beter bekend als de chassidische Chabad-beweging. Deze beweging staat, in tegenstelling tot andere chassidische groeperingen die een sterk gesloten karakter dragen, open naar buiten en richt zich wervend zowel op alle Joden als op niet-Joden.

Men is gegrepen door de gedachte dat de komst van de Messias moet worden voorbereid. Het uitblijven van zijn komst zou terug te voeren zijn op de nog niet volmaakte vroomheid van de mensen. Daarom worden mede-Joden geholpen hun godsdienstige verplichtingen te vervullen. De zendingsdrang van de Chabad-beweging wordt gevoed door de overtuiging dat God ‘alle mensen’ zal verlossen. Deze boodschap moet daarom over de gehele wereld uitgedragen worden. Door tekenen der tijden als de ineenstorting van de voormalige Sovjet Unie en de massale terugkeer van Ethiopische en Russische Joden, werd de verwachting van de spoedige terugkeer van de Messias versterkt.

Voor de leden van de beweging staat het vast dat Menachem Mendel Schneerson de Messias was en zelfs nu, na zijn dood, nog steeds is. In 1933 bereikte dit verwachtingspatroon zelfs een hoogtepunt. Met leuzen als ‘Welkom, koning Messias’ en ‘Wij willen de Messias nu!’ werd de gespannen verwachting verwoord. Uitingen van de rebbe zelf ‘dat ‘onze’ tijd de definitieve verlossing zou brengen’ wakkerden de houding van de messiaanse verwachting aan.

Opmerkelijk was tevens de verwijzing naar de lijdende knecht uit Jesaja 53:3-7, naar de Messias als een persoon die lijdt, in reactie op de verlamming die Schneerson als gevolg van een hersenbloeding opliep. De gebeurtenissen rondom Schneerson maken duidelijk dat binnen het huidige Jodendom ook de verwachting van een persoonlijke Messias nog steeds leeft, zelfs groeiend is.

En Jezus dan?

Met uitzondering van de Joden die Jezus als de Messias erkennen - in Israël zelf ongeveer 5000 mensen -, is Jezus ook voor de hedendaagse Jood in het gunstigste geval ‘de Messias van de Christenen’.

Zeker, de houding ten opzichte van Jezus is binnen de joodse gemeenschap sterk veranderd. Hij wordt door tal van Joden gezien als een wetsgetrouwe Jood. Meer zelfs! Hij moet een zeer charismatisch begaafd persoon geweest zijn, meer dan een gewone rabbi. Hij wordt dikwijls met Hillel vergeleken. Toch wordt hij binnen het hedendaagse Jodendom niet als de Messias gezien. De aarzeling om hem als zodanig te aanvaarden zal onder andere te maken hebben met de huidige onverlostheid van de wereld, het niet kunnen begrijpen dat de Messias moest lijden, en met de wijze waarop in de loop der eeuwen Christenen Jezus als de Messias aan de Joden opgedrongen hebben.

Toch dringt de vraag zich op of Jezus vanuit een joodse optiek eventueel de Messias zou kunnen zijn. Dat is een telkens opnieuw prikkelende vraag, vooral als men het veelkleurige verwachtingspatroon binnen het hedendaagse Jodendom in ogenschouw neemt. Het is echter een vraag die binnen het kader van een artikel over ‘hedendaags messianisme binnen het Jodendom’ alleen van joodse zijde beantwoord kan worden.

drs. Kees van den Boogert
Vrede over Israël jrg. 41 nr. 5 (sep. 1997)
www.kerkenisrael.nl/vrede-over-israel

vrede-over-israel