Boekbesprekingen

De auteur van dit boeiende en originele boek is een gepensioneerde liberale Duitse rabbijn, die temidden van alle cultuurpessimisme en vage New Age-verwachtingen wil laten zien wat de joodse messiaanse verwachting door de eeuwen heen is geweest en wat zij vandaag kan betekenen. Het ligt voor de hand dat hij inzet bij het Oude Testament, en hij stelt dat het de profeten ging om een verlossing binnen en met de geschiedenis. Pas in de apocalyptiek - in het Oude Testament behoren gedeelten uit het boek Daniël daartoe - zou er sprake zijn van een verlossing uit de geschiedenis. Op dit punt ziet hij het belangrijkste verschil met het christendom (20v).

Boeiend is de invloed van de joodse mystiek, met name de kabbala, op de invulling van de messiaanse verwachting, en zij is van belang voor het gesprek met christenen. Verder valt op, dat een vast kenmerk van iedere messias-pretendent - met uitzondering van Christus! - geweest is dat hij de wet afschaft; Levinsson verklaart dat uit het feit dat in de eindtijd het onderscheid tussen Israël en de volkeren tenietgedaan zal zijn. Overigens is het hoofdstuk, waarin Levinsson over Jezus schrijft en waarin hij ontkent dat Hij de messias is, niet het sterkste van dit boek. Al met al: een boeiend boek, dat - echt joods - uitloopt op een oproep zelf ‘het messiaanse werk (van de verlossing) te volvoeren’ (184).

In de serie Christelijke Bronnen, waarin teksten uit de Oude Kerk worden gepubliceerd, zijn recentelijk bovenstaande deeltjes verschenen. Het eerstgenoemde boek houdt zich bezig met de manier waarop christelijke monniken de in de woestijn de stilte en daarmee ten diepste God zochten. Hier blijkt hoe een geloofsbeleving van joden en christenen sterk uiteen gaat lopen. Het deel met oudchristelijke teksten over Genesis 22 is voor de verhouding van kerk en Israël van meer direct belang. In die eerste eeuwen hebben christelijke uitleggers dit bijbelgedeelte zeer vijandig naar joden toe uitgelegd. Ten gevolge daarvan is men er in de synagoge mee opgehouden dit hoofdstuk op het Paasfeest te lezen, en heeft men de lezing ervan verplaatst naar een datum die in de christelijke kerk niet als feestdag geldt: het joodse Nieuwjaar. Schrijnende, maar wel heel nodige lectuur... Een boeiende serie, voor een redelijke prijs!

Dit boek is de laatste van een drietal studies, waarin de auteur achtereenvolgens de messiaanse verwachtingen ten tijde van Jezus, die in het rabbijnse jodendom van de eerste eeuwen na Christus en nu die in het Nieuwe Testament en in de Oude Kerk tekent. Een merkwaardige stelling van de schrijver is dat Paulus Jezus niet tekent als de Messias van Israël, maar als de Christus van de kerk. Hoe denkt hij over Rom. 1,3v en Rom 15?!

Boeiend is wat hij schrijft over de Apostolische Vaders (uit de 2e eeuw), nl. dat bij hen de sterke toekomstgerichtheid van het leven plaatsmaakt voor een nadruk op de levenspraktijk: de toekomstverwachting wordt ondergeschikt aan de ethiek. Bij de kerkvader Irenaeus staat de verwachting van het einde in het teken van het oordeel naar de werken, en de nadruk valt dan ook op de vrije wil van de mens, en de keus die hij moet maken. Zo kan de toekomstverwachting van de Oude Kerk volgens dr. Oegema gekenmerkt worden door die twee woorden uit de titel: troost (God zal de boze teniet doen en de zijnen heil brengen) en vermaning (om aan een vroom leven en een rechtvaardige samenleving te werken). Hijzelf kan zich daarin wel vinden (138), maar zou het niet nodig zijn te vragen of men daarmee de kern van de nieuw-testamentische toekomstverwachting wel recht doet?

Dit boek van een Amerikaanse historica van etnisch-duitse afkomst - haar voorouders zijn als mennonieten naar de Oekraïne getrokken - geeft een indringend beeld van die Duitse ‘christenen’ die het christelijk geloof wilden verbinden met een radicale keus voor ras, bloed en bodem, en dan ook voor Hitler. De Nazi’s moesten hen uiteindelijk niet, omdat die beseften dat de combinatie eenvoudig onmogelijk was. De Belijdende Kerk verweet hen aanpassing en vervalsing van het christelijk belijden.

In hun ijver om het Derde Rijk theologisch te ondersteunen pleitten zij voor afschaffing of herschrijving van het Oude Testament en ondernamen zij pogingen het Nieuwe Testament langs wetenschappelijke weg te ‘zuiveren’ van ‘joodse smetten’. Men ging zelfs zover dat men afstand wilde nemen van de leer van zonde en genade omdat dat typisch-joods zou zijn (169)! Gaandeweg besefte men zelf dat dat niet zou lukken, omdat ook het Nieuwe Testament tot in de kern een joods boek is. Inderdaad - Hitler had gelijk: wanneer men meent het Oude Testament en het volk van het Oude Testament niet in zijn midden te kunnen dulden, is er uiteindelijk ook voor het Nieuwe Testament en de kerk geen plaats. Daarom waren de plannen van de Nazi’s er ook op gericht om na de eindoverwinning af te rekenen met de kerk.

Het is een onthullend en onthutsend boek, waarin het nodige uit brieven en archieven naar boven wordt gehaald. Wat was er gebeurd dat een kerk zo kritiekloos het heidendom kon omhelzen? Kon dat alleen toen?